Co to znaczyło otrzymać prawa miejskie?
Historia naszej cywilizacji to historia miast. Sparta, Rzym, Florencja, Amsterdam, Kraków. Słuchając przewodnika opowiadającego nam historię niejednego miasta w Polsce pada stwierdzenie "osada otrzymała prawa miejskie w roku 1363", lub "miasto powstało na prawie magdeburskim". Ale co my o tym prawie wiemy?
![średniowieczne miasto](/sites/default/files/2019-08/Co-to-znaczylo-otrzymac-prawa-miejskie-3.jpg)
- Polacy przywiązują wielką wagę do Praw Miejskich gdy akurat Prawa Miejskie historycznie Polaków nie dotyczyły. O peryferyjnych miasteczkach mówi się z dumą, że posiada prawa miejskie. Tymczasem Prawa Miejskie miały znaczenie w czasach feudalnych i nie mają żadnego znaczenia współcześnie. Wiele osad miało prawa miejskie w średniowieczu, jednak my żyjemy w XXI wieku. Dla przykładu; duże holenderskie miasta jak Almere, Haga i Lelystad nie mają prawd miejskich.
- Polacy mają kompleks i obsesję na punkcie miasta. Objawia się to m.in. wiedzą nt praw miejskich. To znaczy nikt tych praw nie zna, ale ważne jest, że jego miasto takowe prawa posiada i to już od dawna. Regularnie także spotykam się z "polską wiedzą", że miasto Haga miastem nie jest bo nie ma praw miejskich. Tymczasem prawa miejskie nadawali w średniowieczu feudałowie i te prawa miały wówczas duże znaczenie. Haga była w tym czasie bardziej częścią wsi rybackiej Scheveningen z pobliskim zamkiem i jakoś nikomu tam prawa miejskie nie były potrzebne. Jednak po średniowieczu prawa miejskie przestały mieć znaczenie i w Holandii zostały zniesione w 1798 r. Tak więc współcześnie żadne holenderskie miasto nie ma praw miejskich.
Ale któż w Polsce wie co to jest prawo magdeburskie?! Po co komu prawa miejskie? W średniowiecznej Europie poza malutką grupą feudałów, magnatów i króli nikt nie był wolny. Każdy człowiek "należał" do swojego Pana. Pan był ich właścicielem i Pan stanowił dla nich prawa. Przyszedł jednak czas, że progresywni feudałowie poczęli nadawać mieszkańcom osad pewne wolności widząc w tym także interes dla siebie. Prawa miejskie rozprzestrzeniały się po Europie zgodnie z postępem nowoczesnej cywilizacji i rozwojem miast, rozpoczynając od "kolebki naszej cywilizacji" czyli Rzymu poprzez średniowieczne miasta południowej i zachodniej Europy. Miasto Magdeburg - jedno z najważniejszych miast Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego pod panowaniem Ottona I ustanowiło swoje prawo w roku 1035 a pierwsze miasta holenderskie dorabiały się swoich praw miejskich w następnych latach jak to zrobił Deventer, Groningen, Stavoren, Utrecht (1122 r.). Niektóre miasta ustalały swoje prawa z inicjatywy samych mieszkańców.
Prawo magdeburskie integrowało Wschód z Zachodem
W tym czasie Polska była jednym z państw satelitarnych Niemiec i stała jeszcze na progu chrześcijaństwa i modernizacji. Postęp przychodził jak zawsze z Zachodu. Przychodził postęp, handel, oświecenie, rozwój i nowoczesne rozwiązania głęboko siedzącej jeszcze w feudalizmie Polsce gdzie tylko garstka szlachty i magnatów miała wolność i przywileje a cały naród był praktycznie ich niewolnikami, "ludźmi dziedzica" czyli jak się to mówi chłopami pańszczyźnianymi.
Feudałowie Zachodniej Europy widzieli już w rozwoju miast szanse na rozwój i większy zarobek gdy tymczasem polscy feudałowie dbali jedynie o to aby ich poddani nie "uciekali do wolnych miast".
![Średniowieczny Kraków](/sites/default/files/2019-08/Co-to-znaczylo-otrzymac-prawa-miejskie-1.jpg)
Przez wieki polski chłop pańszczyźniany (niewolnik) nie miał prawa zamieszkać w mieście. To nadal funkcjonuje w prawie "obywatelstwa" Warszawy.
- Dla przykładu miasto Lubartów dopiero w roku 1866 nakazem carskim stało się wolnym miastem, gdy do tej pory różni feudałowie władali tym miastem i sprzedawali go sobie nawzajem (Panowie: Firlej, Zasławski, Wiśniowiecki, Lubomirski, Sanguszko) wraz z mieszkańcami tak jak się rzeczy własne sprzedaje. Lubartów jest przykładem jak długo istniał zacofany system feudalny na wschodzie Europy
![prawa miejskie w Polsce](/sites/default/files/2019-08/Co-to-znaczylo-otrzymac-prawa-miejskie-2.jpg)
Bogate miasta dawały zysk feudałom
Jak zawsze wszystkie wydarzenia historyczne mają swoje źródło w chęci zysku. Feudał przyznawał prawa miejskie które dawały mieszkańcom miasta wiele przywilejów przyczyniających się do szybkiego rozkwitu miast i nabijania podatkami kasy feudała.
Prawem magdeburskim posługiwano się w wielu miejscowościach zamieszkanych także przez Polaków. Jednakże w początkowym okresie osadnictwa na prawie niemieckim od XIII do poł. XVI wieku liczba ludności niemieckiej w miastach i wsiach mogła wynosić nawet 50%. Również pierwszymi zasadźcami i wójtami byli w tych miejscowościach w większości Niemcy.
![Magdeburskie prawa miejskie](/sites/default/files/2019-08/Co-to-znaczylo-otrzymac-prawa-miejskie-4.jpg)
Prawa miejskie:
- Prawo do budowy murów wokół miasta
- Prawo prowadzenia rynku handlowego i zarobku z tego tytułu,
- Prawo składowania i pierwokupu towarów przewożonych przez to miasto
- Prawo pobierania opłat tranzytowych (myto)
- Czasami miasta miały także prawo wydawania swojej własnej monety.
- Bardzo ważnym było prawo wolności osobistej według zasady "miejskie powietrze czyni wolnym" co znaczyło, że mieszkaniec miasta nie był niczyim poddanym (np. chłopem pańszczyźnianym) i mógł się wolno poruszać i żyć. To prawo w istocie uniemożliwiało polskim chłopom osiedlać się w miastach.
- Prawo do samostanowienia i obsadzania stanowisk w radzie miejskiej w wyborach wśród znamienitych mieszczan.
- Prawo własnego orzekania sądowego i prawodawstwa na terenie miasta.
- Prawo pobierania podatków od rezydentów.
Takie średniowieczne, nowoczesne prawo rozlewało się po Europie. Miasta Lubeka, Magdeburg stał się ważnymi centrami ekonomicznymi i na wschód od rzeki Łaby powstawały nowe centra handlowe. Miasta Śląska, Czech, Słowacji a także (obszaru dzisiejszej) Polski przyjmowały jako wzór prawo Magdeburskie. Pierwsze miasta na obszarze dzisiejszej Polski powstałe na prawie magdeburskim to miasta śląskie i pruskie. [zobacz linie czasową powstawania miast na prawie niemieckim].
Także Warszawa, Kraków i wszystkie miasta nad Wisłą powstawały w XIII i XIV wieku właśnie na niemieckich prawach miejskich i były zakładane przez niemieckich kupców za zezwoleniem miejscowych feudałów. Zapożyczanie sobie niemieckiego prawa magdeburskiego przez inne nowo powstające miasta było po prostu łatwiejsze niż tworzenie nowych praw dla mieszczan; kupców i rzemieślników którzy i tak pochodzili głównie z Niemiec, Niderlandów lub byli (niemieckojęzycznymi) Żydami. Wraz z rozwojem centralnego państwa prawa miejskie stopniowo wychodziły z użycia. Wraz z rewolucją francuską - będącą następnym milowym krokiem w rozwoju Europy - zniesiono prawa miejskie a od tej pory nadawanie praw miejskich ma już tylko wymiar symboliczny. Jak to miało miejsce np. w wypadku Hagi która prawa miejskie otrzymała dopiero w roku 1811 co dla wielu się "już nie liczy" i spotyka się stwierdzenia, że Haga jest nadal wsią. Faktem jednak jest, że niektóre z praw miejskich Haga otrzymała już w XIV-XVI wieku.
![średniowieczne tortury](/sites/default/files/2022-11/tortury-sredniowiecznei.jpg)
Surowe prawo miejskie obniżało przestępczość
W średniowiecznych miastach przestępców karano surowo i publicznie aby byli przestrogą dla innych a poniżeniem dla nich samych. Do najlżejszych kar należało wsadzanie w dyby, zawieszanie na murach ratusza w klatce lub przywiązywanie do pala i to na wiele dni aby wszyscy mieszkańcy miasta mogli zobaczyć i potępić przestępcę. Kary cielesne lub wygnanie z miasta także było srogą formą poniżenia. Najpowszechniejszą karą była kara śmierci z publiczną egzekucją przez - najmniej bolesne - ścięcie głowy. Plebs zazwyczaj wieszano co było już boleśniejsze. Łamanie kości kołem lub ćwiartowanie; rozrywanie kończyn czterema końmi - było znacznie boleśniejszą karą śmierci a najcięższą karą dla bluźnierców i czarownic było spalenie na stosie.
Współczesne społeczeństwa Zachodniej Europy formowane w średniowiecznych miastach szanują znacznie bardziej własność prywatną niż narody wywodzące się z "Dzikich Pól" Wschodniej Europy gdzie długo panowało bezprawie lub prawo ustanawiał dowolnie miejscowy watażka. Dlatego kradzież czegokolwiek jest tak mocno wpisana w charakter narodów na wschód od Odry.
Przeczytaj także:
- Historia chłopa feudalnego - czyli dlaczego Kraków zbudowali
- Jak powstało miasto i dlaczego chcemy być z miasta?
- Co to znaczyło otrzymać prawa miejskie?
- Wieś polska i wieś na Zachodzie
- Gdy powstał rynek, po nim miasto aż w końcu VAT
- Ze wsi do miasta
- Mieszczański charakter Holendrów i współczesny podział klasowy
- Wady i zalety średniowiecznych cechów rzemieślniczych
- Słowianie czyli niewolnicy?
[Aktualizacja z 2010 r.]