Vincent van Gogh - historia wypalonej ambicji

Niedoceniony talent

Van Gogh jest właściwie tym stereotypem malarza który żył i umarł biednie a doceniono go dopiero po śmierci. Większość słynnych malarzy miało piękną karierę malarską za życia, byli suto opłacani przez portretowane głowy państw, kościołów i całą resztę możnych tego świata. Tylko nie Vincent.

Vincent Van Gogh zaczął malować przed trzydziestką ale większość jego znanych obrazów stworzył w ostatnich dwóch latach życia. Namalował co najmniej 900 obrazów gdy dla porównania równie słynny Jan Vermeer (1632-1675) w swoim nieco dłuższym życiu namalował tylko 60 obrazów.

Farba olejna czy klisza fotograficzna?

Gdy Van Gogh odkrył w sobie talent malarski około roku 1880 gdy miał 27 lat. Na długo przed jego urodzeniem, w 1826 r. Niépce i Daguerre zrobili pierwsze zdjęcie fotograficzne. Motorem malarstwa było zarabianie na życie malowaniem portretów. Wynalazek fotografii szybko zaczynał odbierać chleb malarzom portrecistom. W roku 1848 powstało pierwsze zdjęcie kolorowe a w 1880 Kodak wypuścił na rynek pierwsze aparaty fotograficzne na kliszę, dla amatorów. Malarz musiał już posiadać inne atuty jak tylko wiernie rejestrować rzeczywistość. 

Linia czasowa Vincentego van Gogha

Młodość

1853 - w domu przy rynku wsi Zundert (wieś w prowincji Brabancja, na południu Holandii, na granicy z Belgią) Anna van Gogh-Carbentus urodziła 30 marca syna Vincenta. Jego ojciec jest pastorem w tej brabanckiej wsi. Później w swoich listach opisywał Vincent swoje dzieciństwo jako "zimne i ponure".

1864 - tego roku, po trzech latach nauki w szkole podstawowej w Zundert, rodzice wysyłają Vincenta do internatu Jana Provily we wsi Zevenbergen (położonego 20 km na północ od Zundert). Ta szkoła była dość droga ale z lepszym poziomem edukacji - jak mniemali rodzice.

1866 - we wrześniu tego roku, 13-letni Vincent rozpoczyna naukę w nowej państwowej szkole średniej w Tilburgu (Tilburgse Rijks HBS) i zamieszkuje na kwaterze. Vincent uczy się dobrze, jednak z nieznanych powodów przerywa po dwóch latach naukę w marcu 1868 r.

1868 - rok i cztery miesiące Vincent mieszka z powrotem w domu rodzinnym  w Zundert.

1869 - dzięki wujkowi, 16-letni Vincent otrzymuje pracę w oddziale francuskiej firmy handlu sztuką i drukiem Goupil & Cie w Hadze, gdzie wuj był wspólnikiem. Praca w tej międzynarodowej firmie wzbudza u niego zainteresowanie malarstwem i tam zapoznał się z obrazami Jean-François Milleta (1814-1875), Jozefa Israëlsa (1824-1911) i Antona Mauve (1838–1888). 

1873 - firma Goupil przenosi Van Gogha z Hagi do Londynu, gdzie młodzieniec odwiedza muzea i rośnie jego zainteresowanie malarstwem. Na kwaterze, 20-letni chłopak zakochuje się nieszczęśliwie w córce właściciela domu.

1874 - lato tego roku Vincent spędza u rodziców - którzy przeprowadzili się do miejscowości Helvoirt w pobliżu Tilburga. Chłopak zabija czas zajmując się rysowaniem. Po wakacjach, na jesieni firma Goulpin wysyła go do filii w Paryżu ale po 3 miesiącach wraca z powrotem do Londynu.

1875 - w maju tego roku Vincent ostatecznie opuszcza londyńskie biuro  i zamieszkuje w Paryżu kontynuując pracę w tamtejszym biurze Goupina. 

1876 - pracodawca jest z Vincenta coraz mniej zadowolony z powodu jego nieuprzejmego stosunku do klientów, aż w końcu, w marcu, zostaje zwolniony. Zdesperowany, 23-letni chłopak znajduje pracę jako asystent nauczyciela  w angielskim miasteczku portowym Ramsgate gdzie zamieszkuje w zrujnowanym domu przy Spencer Square. Szybko przenosi się do miejscowości Isleworth pod Londynem gdzie dostaje posadę asystenta nauczyciela i kaznodziei.

1877 - Święta Bożego Narodzenia spędza młody Van Gogh u rodziców w miejscowości Etten-Leur gdzie w międzyczasie, rodzie się przeprowadzili, z racji pracy pasterskiej ojca. Rodzice decydują, że chłopak nie powróci do Anglii i załatwiają mu pracę w księgarni w Dordrechcie. W tym czasie wzrasta u niego zainteresowanie religią i decyduje się rozpocząć studia teologiczne w Amsterdamie, zamieszkując tam u wujka. Studiów jednak nie zaczyna bo nie zdaje egzaminu wstępnego po czym wraca do rodziców w Etten-Leur. 

• Pastor Teodor van Gogh miał trudny i skomplikowany stosunek do swojego syna Vincenta. Uważał go za strasznego  uparciucha i zarozumialca.  Często się kłócili choć ojciec widział że syn jest nieszczęśliwy w życiu. Vincent w listach do brata Theo często pisał o ojcu, o ich trudnych stosunkach i niezgodności charakterów. Chłopak nie cierpiał tej duchownej zarozumiałości ojca-pastora i nie możliwe było aby mogli żyć w zgodzie.  
• Dzięki ukochanemu bratu Theo mógł Vincent żyć i pracować. Theo słał mu pieniądze na opłatę farb, pędzli, płócien i modeli. Theo był handlarzem sztuki w Paryżu i Vincent miał nadzieję, że jego obrazy, które wysyłał do brata da się sprzedać. Słał także listy w których nie ukrywał swej goryczy, nie oszczędzając także Theo pisząc: "ty jeszcze nigdy nie sprzedałeś jednego mego obrazu - za małe czy duże pieniądze - i nawet tego nie próbowałeś".

1878 - w sierpniu tego roku Vincent rozpoczyna edukację ewangeliczną w flamandzkiej miejscowości Laken (dzisiaj peryferie Brukseli, Laeken) jednak po trzymiesięcznym okresie próbnym nie zostaje przyjęty do szkoły. Na jesieni zamieszkuje w walońskiej miejscowośći górniczej Borinage gdzie stara się być świeckim kaznodzieją i tak przejął się losem biednych robotników, że rozdaje im wszystko co ma. Następnie przebywa kolejno w Pâturages, Wasmes, Cuemes - wsiach walońskiego regionu górniczego pod miastem Mons na francuskiej granicy.

1880 - Vincent powraca do Brukseli i przez kilka miesięcy mieszka w pracowni holenderskiego malarza Anthona Van Rappard (1858-1892), ale gdy ten opuszcza Brukselę, Vincent nie ma gdzie mieszkać. Wreszcie jego brat Theo - który również pracował dla Goupil od 1873 roku - doradził mu, aby został artystą.

Malarski "okres holenderski" w Nuenen

1881 - na wiosnę Vincent powraca do rodziców w Etten-Leur. Zainspirowany był środowiskiem wiejskim Brabancji i miejscową ludnością rolniczą, wzorem malarza Jean-François Milleta. Vincent zakochuje się ponownie nieszczęśliwie, w kuzynce Kee, ale nieodwzajemniona miłość doprowadza do konfliktu Vincenta z rodzicami i pod koniec roku 28-letni Van Gogh wyprowadza się do Hagi gdzie  pobierał lekcje rysunku i malarstwa u Antona Mauve i pilnie tworzył szkice i akwarele szukając jednocześnie pocieszenia u byłej prostytutki Sien, która staje się także jego modelką. 

1883 - związek z Sien się rozpada a Vincent wyrusza do północno-wschodniej prowincji Niderlandów; Drenthe, gdzie przebywa trzy miesiące aby w grudniu znowu powrócić do swoich rodziców, którzy w międzyczasie zamieszkali we wsi Nuenen w Brabancji, koło Eindhoven. W Nuenen Vincent zagrzał nieco dłużej miejsca, bo aż dwa lata od grudnia 1883 do listopada 1885.

Mieszkańcy wsi Nuenen uważali Vincenta Van Gogha z "wiejskiego zwariowanego artystę", dziwaka i świrusa mimo, że był synem wielebnego pastora. Wielu traktowało go jak wiejskiego głupka ale z biegiem czasu miejscowi oswoili się z tym dziwakiem i przyjeli go do grona mieszkańców.  Gmina Nuenen liczyła w tym czasie 2560 mieszkańców, składała się z pól uprawnych, lasów, wrzosowisk i dróg polnych ale istniała już gminna stacyjka kolejowa. 

W czasie jego pobytu w Nuenen nastąpił przełomowy rozkwit jego talentu. Malowanie stało się teraz jego głównym celem. Oprócz studiów, starał się także ukończyć pełnoprawne obrazy z zamiarem ich sprzedaży. "Zjadacze ziemniaków" (1885) są pierwszym namacalnym tego rezultatem. Jego charakterystyczny "dotyk" - sposób, w jaki posługiwał się pędzlem i nakłada farbę na płótno - nabierał w Nuenen coraz wyraźniejszy kształt. Vincent pracował bardzo wartko i pośpiesznie. Płaskim, twardym pędzlem, nakładał zamaszyście grube warstwy farby na płótno. Warstwa na warstwę, nie czekając kiedy poprzednia warstwa wyschnie, przez co zachowywał nieskalany kolor i typowy "styl Van Gogha" z krótkimi i grubymi pociągnięciami pędzla. Van Gogh rzeźbił farbą i pędzlem. 

Chociaż obrazy Van Gogha kojarzą się z reguły z barwną, słoneczną i pełną życia Prowansją to jego styl zapoczątkowany został w holenderskiej Brabancji obrazami ziemistych, ponurych kolorów sepii czego najsłynniejszym przykładem są "Jedzący kartofle" z 1885 r. w Nuenen. Życie biednych chłopów na roli, w jakże często ponurej pogodzie Niderlandów było przez lata "marką handlową" tego genialnego - przez co niedocenionego w jego czasach - malarza. W Nuenen Vincent uczył się tak naprawdę malować. Ambicją tego 30-letniego wówczas mężczyzny było zostać portrecistą. Wiele obrazów z tego okresu było portretami, jeśli nie okolicznej ludności to chociaż autoportretował siebie. Van Gogh był niesamowicie produktywny. Tylko w ciągu dziesięciu lat (1880-1890) stworzył ok. 900 obrazów na płótnie i 1100 rysunków na papierze. Ponieważ jego obrazów nikt kupować nie chciał, Vincent żył w biedzie a co otrzymał od brata, wydawał na płótna i farby. Niedawno odkryto na odwrocie jednego z jego obrazów autoportret - widocznie nie zawsze miał pieniądze na nowe płótno.

Z obrazów Rembrandta uczył się techniki "chiaroscuro" czyli mroku ale jednak z kolorem, czytał książki o zastosowaniu kolorów i cienia składającego się z uzupełniających się odcieni czerwieni i zieleni. Z wiekiem odkrywał, że malarz nie może automatycznie naśladować rzeczywistość a wyszukiwać na palecie kolory, które wspólnie stworzą jedność. 

• Powyżej m.in. portret Gordiny de Groot, która również widnieje  na "Zjadaczach Kartofli". Gordina miała romans z Vincentem w czasie jego pobytu w Neunen. Gordina de Groot była prostą wieśniaczką, z biednej rodziny, analfabetką, nigdy nie była poza granicami jej wsi Neunen, a Wincent van Gogh natomiast był wykształcony, znał języki, bywał w Londynie, Paryżu i Brukseli. Wincent imponował Gordinii, więc się skrycie spotykali. Namalował jej 20 portretów i w tym "Zjadaczy kartofli". Gordina zaszła w ciążę, urodziła syna Cornelisa a miesiąc po tym Wincent wyjechał z Neunen. Mieszkańcy wsi przypuszczali, że on był ojcem, bo dziecko było rude ale ojcostwa nigdy nie ustalono. Z badań DNA w 2022 r. wynika, że Cornelis nie był jednak synem malarza. W lutym 2023 jeden z portretów Gordiny sprzedano na aukcji w Londynie za 5,5 mln euro.

Pierwszym wybitnym obrazem Van Gogha są "Zjadacze kartofli" dla którego modelem była rodzina De Groot z Nuenen. Wiele szkicy i dwa próbne płótna kosztowały malarza aby osiągnąć zamierzony cel. Pisał do brata: "robię ciągle, czego nie umiem aby nauczyć się umieć". Na tym obrazie Vincent miesza kolory aby osiągnąć "kolorowe" szarości i kontrasty abyśmy mogli "poczuć" zapach tego obiadu; słoninę, dym z pieca i gotowane kartofle. Jednocześnie widzimy biedę i zmęczenie wiejskiego życia oraz intymność życia rodzinnego pod lampą naftową.

Okres paryski

1885 - malarz przeprowadza się do Antwerpii gdzie bierze lekcje rysunku w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych ale tradycyjne metody nauczania szybko go irytowały. 

1886 - kolejna przeprowadzka wiedzie Vincenta do Paryża, gdzie na Montmartre zamieszkał z bratem Theo, który wspierał go finansowo od już 1881 roku. Tutaj malarz zetknął się z impresjonizmem. Przez krótki czas pracował w pracowni Fernanda Cormona, gdzie poznał współczesnych artystów, takich jak Paul Gauguin, Henri de Toulouse-Lautrec i Emile Bernard. Paryż ogromnie wpływa na jego malarstwo. Tutaj spotyka wielu artystów, malarzy impresjonistów oraz po raz pierwszy jego obrazy zostają wystawione.

Okres prowansalski

1888 - Vincent zamieszkuje w Arles na południu Francji. Teraz maluje słoneczne krajobrazy jaskrawymi kolorami. Przez kilka miesięcy mieszka z nim Paul Gauguin. Malarz wyrósł na dojrzałego artystę z własnym stylem malarskim. Theo wspierał Van Gogha moralnie i finansowo. W zamian wysłano mu prace Van Gogha, ponieważ obaj byli przekonani, że mogą wnieść wkład do sztuki współczesnej. W Arles zaczynała się już ujawniać psychiczna labilność artysty. 

Wielkim marzeniem Van Gogha było utworzenie społeczności artystów w Prowansji, której liderem byłby Paul Gauguin (1849-1903). W październiku 1888 Gauguin zamieszkał z nim w żółtym domu w Arles. Artyści malowali razem i dyskutowali o sztuce, ale wkrótce pojawiły się między nimi napięcia. W zdezorientowanym stanie Van Gogh odciął sobie brzytwą lewy płatek ucha. W rezultacie spędził trochę czasu w szpitalu w Arles. Następnie Van Gogh nie był w stanie uporządkować swojego życia i w kwietniu 1889 r. dobrowolnie zgłosił się do kliniki psychiatrycznej w pobliskim Saint-Rémy.

1889 - Van Gogh zostaje hospitalizowany w Saint-Rémy-de-Provence w ośrodku Saint-Paul-de-Mausole i pozostaje na obserwacji przez rok. Stany szaleństwa zmieniają się z okresami wielkiej produktywności. Przez ten rok maluje 150 obrazów z których co najlepsze wysyła do swojego brata Theo w Paryżu. Malarz jest kompletnie zdezorientowany i przygnębiony.

1890 - w maju malarz zamieszkuje w zajeździe Ravoux w miejscowości Auvers-sur-Oise, 25 km na północny-zachód od Paryża. W ciągu dwóch miesięcy tworzy tam niezwykłe obrazy i portrety. 27 lipca 1890 r. Vincent Van Gogh strzelił sobie w klatkę piersiową na polu w pobliżu wioski. Dwa dni później zmarł na oczach brata Theo. 30 lipca został pochowany.

Vincent van Gogh sprzedał w swoim życiu jeden obraz. I to nie był "Zjadacze kartofli" - obraz w który włożył tyle pracy w Neunen. Jedynym obrazem jaki sprzedano była "Czerwona winnica" z 1888, który kupiła na wystawie w Brukseli za 400 franków (ok. 2 tys. euro dzisiaj) belgijska malarka impresjonistyczna z kolekcjonerka sztuki Anna Boch (1848-1936).

• Van Gogh napisał w swym życiu ponad 2000 listów z których 820 do swego brata Theo - jego najbliższego przyjaciela i powiernika. Poza tym Vincent od młodości przebywał dużo w krajach francuskojęzycznych i właściwie francuski był mu bliższy niż holenderski, dlatego pisał sporo listów po francusku - wówczas standardowym języku Europy, jak dzisiaj angielski. Zwykle kończył swoje listy do brata słowami "tout à toi, Vincent" (cały twój / zawsze twój, Vincent) a swoje obrazy podpisywał tylko imieniem "Vincent", bo "Van Gogh" było dla Francuzów niemożliwe do wymówienia. 

Niewiele "vangoghów" trafia do sprzedaży, ostatnie pod koniec XX wieku gdy na aukcji najtańszy sprzedano najtańszy za € 75 mln a najdroższy "Portret doktora Gachet" za € 135 mln.

Obrazy Van Gogha znajdują się w kolekcji wielu muzeów na świecie, w tym oczywiście w francuskim Luwrze i d'Orsay a w samej Holandii wiele jego obrazów można obejrzeć w: Muzeum Van Gogha i Rijksmuseum w Amsterdamie, muzeum Kröller Müller w  Otterlo, Museum Boijmans Van Beuningen w Rotterdamie i 
Noordbrabants Museum w 's-Hertogenbosch.

Przeczytaj także:

• Fotografia i ucho Van Gogha
• Vincent Van Gogh - genialny dziwak
• Rekordowe ceny obrazów i ile kosztuje centymetr Rembrandta?
• Spis niemal wszystkich obrazów Van Gogha na tej stronie Wikipedii.
• Park narodowy z muzeum sztuki De Hoge Veluwe
• Poczet malarzy holenderskich
• Muzea Holandii
• Najpopularniejsze muzea Holandii
• Lista najsłynniejszych Holendrów