Vincent van Gogh - historia wypalonej ambicji

Niedoceniony talent

Van Gogh jest właściwie tym stereotypem malarza który żył i umarł biednie a doceniono go dopiero po śmierci. Większość słynnych malarzy miało piękną karierę malarską za życia, byli suto opłacani przez portretowane głowy państw, kościołów i całą resztę możnych tego świata. Tylko nie Vincent.

Vincent Van Gogh zaczął malować przed trzydziestką ale większość jego znanych obrazów stworzył w ostatnich dwóch latach życia. Namalował co najmniej 900 obrazów gdy dla porównania równie słynny Jan Vermeer (1632-1675) w swoim nieco dłuższym życiu namalował tylko 60 obrazów.

Farba olejna czy klisza fotograficzna?

Gdy Van Gogh odkrył w sobie talent malarski około roku 1880 gdy miał 27 lat. Na długo przed jego urodzeniem, w 1826 r. Niépce i Daguerre zrobili pierwsze zdjęcie fotograficzne. Motorem malarstwa było zarabianie na życie malowaniem portretów. Wynalazek fotografii szybko zaczynał odbierać chleb malarzom portrecistom. W roku 1848 powstało pierwsze zdjęcie kolorowe a w 1880 Kodak wypuścił na rynek pierwsze aparaty fotograficzne na kliszę, dla amatorów. Malarz musiał już posiadać inne atuty jak tylko wiernie rejestrować rzeczywistość. 

Linia czasowa Vincentego van Gogha

Młodość

1853 - w domu przy rynku wsi Zundert (wieś w prowincji Brabancja, na południu Holandii, na granicy z Belgią) Anna van Gogh-Carbentus urodziła 30 marca syna Vincenta. Jego ojciec jest pastorem w tej brabanckiej wsi. Później w swoich listach opisywał Vincent swoje dzieciństwo jako "zimne i ponure".

1864 - tego roku, po trzech latach nauki w szkole podstawowej w Zundert, rodzice wysyłają Vincenta do internatu Jana Provily we wsi Zevenbergen (położonego 20 km na północ od Zundert). Ta szkoła była dość droga ale z lepszym poziomem edukacji - jak mniemali rodzice.

1866 - we wrześniu tego roku, 13-letni Vincent rozpoczyna naukę w nowej państwowej szkole średniej w Tilburgu (Tilburgse Rijks HBS) i zamieszkuje na kwaterze. Vincent uczy się dobrze, jednak z nieznanych powodów przerywa po dwóch latach naukę w marcu 1868 r.

1868 - rok i cztery miesiące Vincent mieszka z powrotem w domu rodzinnym  w Zundert.

1869 - dzięki wujkowi, 16-letni Vincent otrzymuje pracę w oddziale francuskiej firmy handlu sztuką i drukiem Goupil & Cie w Hadze, gdzie wuj był wspólnikiem. Praca w tej międzynarodowej firmie wzbudza u niego zainteresowanie malarstwem i tam zapoznał się z obrazami Jean-François Milleta (1814-1875), Jozefa Israëlsa (1824-1911) i Antona Mauve (1838–1888). 

1873 - firma Goupil przenosi Van Gogha z Hagi do Londynu, gdzie młodzieniec odwiedza muzea i rośnie jego zainteresowanie malarstwem. Na kwaterze, 20-letni chłopak zakochuje się nieszczęśliwie w córce właściciela domu.

1874 - lato tego roku Vincent spędza u rodziców - którzy przeprowadzili się do miejscowości Helvoirt w pobliżu Tilburga. Chłopak zabija czas zajmując się rysowaniem. Po wakacjach, na jesieni firma Goulpin wysyła go do filii w Paryżu ale po 3 miesiącach wraca z powrotem do Londynu.

1875 - w maju tego roku Vincent ostatecznie opuszcza londyńskie biuro  i zamieszkuje w Paryżu kontynuując pracę w tamtejszym biurze Goupina. 

1876 - pracodawca jest z Vincenta coraz mniej zadowolony z powodu jego nieuprzejmego stosunku do klientów, aż w końcu, w marcu, zostaje zwolniony. Zdesperowany, 23-letni chłopak znajduje pracę jako asystent nauczyciela  w angielskim miasteczku portowym Ramsgate gdzie zamieszkuje w zrujnowanym domu przy Spencer Square. Szybko przenosi się do miejscowości Isleworth pod Londynem gdzie dostaje posadę asystenta nauczyciela i kaznodziei.

1877 - Święta Bożego Narodzenia spędza młody Van Gogh u rodziców w miejscowości Etten-Leur gdzie w międzyczasie, rodzie się przeprowadzili, z racji pracy pasterskiej ojca. Rodzice decydują, że chłopak nie powróci do Anglii i załatwiają mu pracę w księgarni w Dordrechcie. W tym czasie wzrasta u niego zainteresowanie religią i decyduje się rozpocząć studia teologiczne w Amsterdamie, zamieszkując tam u wujka. Studiów jednak nie zaczyna bo nie zdaje egzaminu wstępnego po czym wraca do rodziców w Etten-Leur. 

• Pastor Teodor van Gogh miał trudny i skomplikowany stosunek do swojego syna Vincenta. Uważał go za strasznego  uparciucha i zarozumialca.  Często się kłócili choć ojciec widział że syn jest nieszczęśliwy w życiu. Vincent w listach do brata Theo często pisał o ojcu, o ich trudnych stosunkach i niezgodności charakterów. Chłopak nie cierpiał tej duchownej zarozumiałości ojca-pastora i nie możliwe było aby mogli żyć w zgodzie.  
• Dzięki ukochanemu bratu Theo mógł Vincent żyć i pracować. Theo słał mu pieniądze na opłatę farb, pędzli, płócien i modeli. Theo był handlarzem sztuki w Paryżu i Vincent miał nadzieję, że jego obrazy, które wysyłał do brata da się sprzedać. Słał także listy w których nie ukrywał swej goryczy, nie oszczędzając także Theo pisząc: "ty jeszcze nigdy nie sprzedałeś jednego mego obrazu - za małe czy duże pieniądze - i nawet tego nie próbowałeś".

1878 - w sierpniu tego roku Vincent rozpoczyna edukację ewangeliczną w flamandzkiej miejscowości Laken (dzisiaj peryferie Brukseli, Laeken) jednak po trzymiesięcznym okresie próbnym nie zostaje przyjęty do szkoły. Na jesieni zamieszkuje w walońskiej miejscowośći górniczej Borinage gdzie stara się być świeckim kaznodzieją i tak przejął się losem biednych robotników, że rozdaje im wszystko co ma. Następnie przebywa kolejno w Pâturages, Wasmes, Cuemes - wsiach walońskiego regionu górniczego pod miastem Mons na francuskiej granicy.

1880 - Vincent powraca do Brukseli i przez kilka miesięcy mieszka w pracowni holenderskiego malarza Anthona Van Rappard (1858-1892), ale gdy ten opuszcza Brukselę, Vincent nie ma gdzie mieszkać. Wreszcie jego brat Theo - który również pracował dla Goupil od 1873 roku - doradził mu, aby został artystą.

Malarski "okres holenderski" w Nuenen

1881 - na wiosnę Vincent powraca do rodziców w Etten-Leur. Zainspirowany był środowiskiem wiejskim Brabancji i miejscową ludnością rolniczą, wzorem malarza Jean-François Milleta. Vincent zakochuje się ponownie nieszczęśliwie, w kuzynce Kee, ale nieodwzajemniona miłość doprowadza do konfliktu Vincenta z rodzicami i pod koniec roku 28-letni Van Gogh wyprowadza się do Hagi gdzie  pobierał lekcje rysunku i malarstwa u Antona Mauve i pilnie tworzył szkice i akwarele szukając jednocześnie pocieszenia u byłej prostytutki Sien, która staje się także jego modelką. 

1883 - związek z Sien się rozpada a Vincent wyrusza do północno-wschodniej prowincji Niderlandów; Drenthe, gdzie przebywa trzy miesiące aby w grudniu znowu powrócić do swoich rodziców, którzy w międzyczasie zamieszkali we wsi Nuenen w Brabancji, koło Eindhoven. W Nuenen Vincent zagrzał nieco dłużej miejsca, bo aż dwa lata od grudnia 1883 do listopada 1885.

Mieszkańcy wsi Nuenen uważali Vincenta Van Gogha z "wiejskiego zwariowanego artystę", dziwaka i świrusa mimo, że był synem wielebnego pastora. Wielu traktowało go jak wiejskiego głupka ale z biegiem czasu miejscowi oswoili się z tym dziwakiem i przyjeli go do grona mieszkańców.  Gmina Nuenen liczyła w tym czasie 2560 mieszkańców, składała się z pól uprawnych, lasów, wrzosowisk i dróg polnych ale istniała już gminna stacyjka kolejowa. 

W czasie jego pobytu w Nuenen nastąpił przełomowy rozkwit jego talentu. Malowanie stało się teraz jego głównym celem. Oprócz studiów, starał się także ukończyć pełnoprawne obrazy z zamiarem ich sprzedaży. "Zjadacze ziemniaków" (1885) są pierwszym namacalnym tego rezultatem. Jego charakterystyczny "dotyk" - sposób, w jaki posługiwał się pędzlem i nakłada farbę na płótno - nabierał w Nuenen coraz wyraźniejszy kształt. Vincent pracował bardzo wartko i pośpiesznie. Płaskim, twardym pędzlem, nakładał zamaszyście grube warstwy farby na płótno. Warstwa na warstwę, nie czekając kiedy poprzednia warstwa wyschnie, przez co zachowywał nieskalany kolor i typowy "styl Van Gogha" z krótkimi i grubymi pociągnięciami pędzla. Van Gogh rzeźbił farbą i pędzlem. 

Chociaż obrazy Van Gogha kojarzą się z reguły z barwną, słoneczną i pełną życia Prowansją to jego styl zapoczątkowany został w holenderskiej Brabancji obrazami ziemistych, ponurych kolorów sepii czego najsłynniejszym przykładem są "Jedzący kartofle" z 1885 r. w Nuenen. Życie biednych chłopów na roli, w jakże często ponurej pogodzie Niderlandów było przez lata "marką handlową" tego genialnego - przez co niedocenionego w jego czasach - malarza. W Nuenen Vincent uczył się tak naprawdę malować. Ambicją tego 30-letniego wówczas mężczyzny było zostać portrecistą. Wiele obrazów z tego okresu było portretami, jeśli nie okolicznej ludności to chociaż autoportretował siebie. Van Gogh był niesamowicie produktywny. Tylko w ciągu dziesięciu lat (1880-1890) stworzył ok. 900 obrazów na płótnie i 1100 rysunków na papierze. Ponieważ jego obrazów nikt kupować nie chciał, Vincent żył w biedzie a co otrzymał od brata, wydawał na płótna i farby. Niedawno odkryto na odwrocie jednego z jego obrazów autoportret - widocznie nie zawsze miał pieniądze na nowe płótno.

Z obrazów Rembrandta uczył się techniki "chiaroscuro" czyli mroku ale jednak z kolorem, czytał książki o zastosowaniu kolorów i cienia składającego się z uzupełniających się odcieni czerwieni i zieleni. Z wiekiem odkrywał, że malarz nie może automatycznie naśladować rzeczywistość a wyszukiwać na palecie kolory, które wspólnie stworzą jedność. 

• Powyżej m.in. portret Gordiny de Groot, która również widnieje  na "Zjadaczach Kartofli". Gordina miała romans z Vincentem w czasie jego pobytu w Neunen. Gordina de Groot była prostą wieśniaczką, z biednej rodziny, analfabetką, nigdy nie była poza granicami jej wsi Neunen, a Wincent van Gogh natomiast był wykształcony, znał języki, bywał w Londynie, Paryżu i Brukseli. Wincent imponował Gordinii, więc się skrycie spotykali. Namalował jej 20 portretów i w tym "Zjadaczy kartofli". Gordina zaszła w ciążę, urodziła syna Cornelisa a miesiąc po tym Wincent wyjechał z Neunen. Mieszkańcy wsi przypuszczali, że on był ojcem, bo dziecko było rude ale ojcostwa nigdy nie ustalono. Z badań DNA w 2022 r. wynika, że Cornelis nie był jednak synem malarza. W lutym 2023 jeden z portretów Gordiny sprzedano na aukcji w Londynie za 5,5 mln euro.

Pierwszym wybitnym obrazem Van Gogha są "Zjadacze kartofli" dla którego modelem była rodzina De Groot z Nuenen. Wiele szkicy i dwa próbne płótna kosztowały malarza aby osiągnąć zamierzony cel. Pisał do brata: "robię ciągle, czego nie umiem aby nauczyć się umieć". Na tym obrazie Vincent miesza kolory aby osiągnąć "kolorowe" szarości i kontrasty abyśmy mogli "poczuć" zapach tego obiadu; słoninę, dym z pieca i gotowane kartofle. Jednocześnie widzimy biedę i zmęczenie wiejskiego życia oraz intymność życia rodzinnego pod lampą naftową.

Okres paryski

1885 - malarz przeprowadza się do Antwerpii gdzie bierze lekcje rysunku w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych ale tradycyjne metody nauczania szybko go irytowały. 

1886 - kolejna przeprowadzka wiedzie Vincenta do Paryża, gdzie na Montmartre zamieszkał z bratem Theo, który wspierał go finansowo od już 1881 roku. Tutaj malarz zetknął się z impresjonizmem. Przez krótki czas pracował w pracowni Fernanda Cormona, gdzie poznał współczesnych artystów, takich jak Paul Gauguin, Henri de Toulouse-Lautrec i Emile Bernard. Paryż ogromnie wpływa na jego malarstwo. Tutaj spotyka wielu artystów, malarzy impresjonistów oraz po raz pierwszy jego obrazy zostają wystawione.

Okres prowansalski

1888 - Vincent zamieszkuje w Arles na południu Francji. Teraz maluje słoneczne krajobrazy jaskrawymi kolorami. Przez kilka miesięcy mieszka z nim Paul Gauguin. Malarz wyrósł na dojrzałego artystę z własnym stylem malarskim. Theo wspierał Van Gogha moralnie i finansowo. W zamian wysłano mu prace Van Gogha, ponieważ obaj byli przekonani, że mogą wnieść wkład do sztuki współczesnej. W Arles zaczynała się już ujawniać psychiczna labilność artysty. 

Wielkim marzeniem Van Gogha było utworzenie społeczności artystów w Prowansji, której liderem byłby Paul Gauguin (1849-1903). W październiku 1888 Gauguin zamieszkał z nim w żółtym domu w Arles. Artyści malowali razem i dyskutowali o sztuce, ale wkrótce pojawiły się między nimi napięcia. W zdezorientowanym stanie Van Gogh odciął sobie brzytwą lewy płatek ucha. W rezultacie spędził trochę czasu w szpitalu w Arles. Następnie Van Gogh nie był w stanie uporządkować swojego życia i w kwietniu 1889 r. dobrowolnie zgłosił się do kliniki psychiatrycznej w pobliskim Saint-Rémy.

1889 - Van Gogh zostaje hospitalizowany w Saint-Rémy-de-Provence w ośrodku Saint-Paul-de-Mausole i pozostaje na obserwacji przez rok. Stany szaleństwa zmieniają się z okresami wielkiej produktywności. Przez ten rok maluje 150 obrazów z których co najlepsze wysyła do swojego brata Theo w Paryżu. Malarz jest kompletnie zdezorientowany i przygnębiony.

1890 - w maju malarz zamieszkuje w zajeździe Ravoux w miejscowości Auvers-sur-Oise, 25 km na północny-zachód od Paryża. W ciągu dwóch miesięcy tworzy tam niezwykłe obrazy i portrety. 27 lipca 1890 r. Vincent Van Gogh strzelił sobie w klatkę piersiową na polu w pobliżu wioski. Dwa dni później zmarł na oczach brata Theo. 30 lipca został pochowany.

Vincent van Gogh sprzedał w swoim życiu jeden obraz. I to nie był "Zjadacze kartofli" - obraz w który włożył tyle pracy w Neunen. Jedynym obrazem jaki sprzedano była "Czerwona winnica" z 1888, który kupiła na wystawie w Brukseli za 400 franków (ok. 2 tys. euro dzisiaj) belgijska malarka impresjonistyczna z kolekcjonerka sztuki Anna Boch (1848-1936).

Niewiele "vangoghów" trafia do sprzedaży, ostatnie pod koniec XX wieku gdy na aukcji najtańszy sprzedano najtańszy za € 75 mln a najdroższy "Portret doktora Gachet" za € 135 mln.

Obrazy Van Gogha znajdują się w kolekcji wielu muzeów na świecie, w tym oczywiście w francuskim Luwrze i d'Orsay a w samej Holandii wiele jego obrazów można obejrzeć w: Muzeum Van Gogha i Rijksmuseum w Amsterdamie, muzeum Kröller Müller w  Otterlo, Museum Boijmans Van Beuningen w Rotterdamie i 
Noordbrabants Museum w 's-Hertogenbosch.

Przeczytaj także:

• Fotografia i ucho Van Gogha
• Vincent Van Gogh - genialny dziwak
• Rekordowe ceny obrazów i ile kosztuje centymetr Rembrandta?
• Spis niemal wszystkich obrazów Van Gogha na tej stronie Wikipedii.
• Park narodowy z muzeum sztuki De Hoge Veluwe
• Poczet malarzy holenderskich
• Muzea Holandii
• Najpopularniejsze muzea Holandii
• Lista najsłynniejszych Holendrów