Największa korporacja wszech czasów

Współczesne korporacje jak Apple lub Microsoft to pikuś w proporcjach do Holenderskiej Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej sprzed czterech wieków. Kompania ta (po holendersku w skrócie VOC) powstała w roku 1602 i była pierwszą ponadnarodową kompanią w świecie przysparzającą Holandii świetności i dobrobytu, tworząc z niewielkiego państewka światowe mocarstwo XVII wieku.

Holenderska Kompania Wschodnioindyjska
Logo kompanii.

Gdy świat należał do odważnych

Pierwsza holenderska flota handlowa do Azji wyruszyła  2 kwietnia 1595 r. Statki kupieckie Mauritius, Hollandia i Amsterdam wyruszyły razem ze statkiem badawczym Duyfken z redy Texel na rejs handlowo-odkrywczy do Azji. Dwa lata później powróciły trzy statki a z 249 osób na pokładzie, tylko 87 przeżyło tą wyprawę. Chociaż żaglowce nie zrobiły dobrych interesów to wyprawa była sukcesem; utarła drogę handlową na Wschód. Kilka lat później powstało VOC

20 marca 1602 r. Stany Generalne udzieliły kompanii VOC patentu, zgodnie z którym tylko VOC miało prawo do prowadzenia handlu morskiego na obszarze na wschód od Przylądka Dobrej Nadziei i na zachód od Cieśniny Magellana. Innymi słowy, każdy żaglowiec pod inną banderą był traktowany jak korsarz i złoczyńca. W biznesie i wówczas nie było miejsca na żarty. Stany Generalne VOC posiadały faktycznie władzę w Niderlandach i dzięki VOC Niderlandy stały się w XVII w. najpotężniejszym i najbogatszym krajem świata. Współczesny wygląd Amsterdamu i wielu innych miast kraju zawdzięczamy właśnie temu okresowi olbrzymiego prosperity. 

Pierwsza ekspedycja odkrywcza VOC
Żaglowiec Duyfken pod dowództwem Willema Janszoona był pierwszym europejskim statkiem który odkrył m.in. Australię.

Narodziny kapitalizmu

Obrót akcjami VOC był impulsem do powstania Giełdy Papierów Wartościowych w Amsterdamie, pierwszej giełdy na świecie. A wartość VOC była ogromna. Według dzisiejszych standardów VOC był w szczytowym momencie warte tyle samo, co pierwsza piątka dzisiejszych spółek giełdowych razem wziętych.
Kurs Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej osiągnął szczyt, w okresie i częściowo z powodu Tulipanowej Manii w 1638 roku gdy VOC stało się warte nie mniej niż 78 milionów guldenów, co uwzględniając średnią 3-procentową inflację można przeliczyć na 9,5 biliona dolarów w roku 2022 (pomijając szalejącą inflację 2022). Nigdy przed tem lub po tym nie powstała na świecie tak wielka firma.

pierwsze akcje udziałów w świecie
Najstarsza zachowana akcja VOC z 6 października 1606 wydana dla pana Theunisa Jansza, w tłumaczeniu: "My, niżej podpisani członkowie Izby Kompanii Wschodnio-Indyjskiej z Amsterdamu, poświadczamy otrzymanie od Pana Theunisa Jansza sumy 160 guldenów i 13 stuivers jako zaliczkę z 600 guldenów jakie on zadeklarował się wpłacić (...)".

Światowy monopolista

VOC rozpoczęło działalność jako firma handlująca przyprawami z Dalekiego Wschodu i z czasem rozrosła się do największej potęgi handlowej w świecie. VOC była pierwszą w świecie firmą notowaną na pierwszej w świecie giełdzie papierów wartościowych założonej zresztą także w Amsterdamie. VOC posiadało kapitał 5.444.200 guldenów. Przeliczając na współczesną wartość kompania była warta tyle samo co dzisiejszy dochód narodowy Niemiec i Japonii razem.

W okresie szczytu świetności VOC, kompania kontrolowała połowę światowego przemysłu i miała całkowitą kontrolę handlową z 10 krajami Azji. W latach 1602-1796 VOC zatrudniało niemal milion Europejczyków w handlu z Azją na 4785 statkach, to więcej niż wszystkie inne kompanie Europy w okresie XVI-XVIII w.

Trasy rejsów VOC

VOC powstało z porozumienia wielu drobnych kupców i handlarzy przyprawami którzy połączyli wysiłki zamiast konkurować ze sobą nawzajem. Kompania VOC, za sutą zapłatą, otrzymywała od holenderskiego władcy 20-letni monopol i wyłączne prawo na handel z każdym nowo odkrytym lądem. Gdy termin się kończył opłacali kolejny 20-letni "abonament" na monopol. Holenderskie państwo nie posiadało wiele akcji VOC. Większość akcji była w rękach kupców i arystokratów. 

VOC posiadało 40 okrętów wojennych i 10 tys. żołnierzy którzy strzegli bezpieczeństwa i monopolu kompanii. Przez niemal 200 lat, po dobroci lub siłą, egzekwowali swoją wolę w odkrytych i zdobytych koloniach. Zresztą każdy statek handlowy był praktycznie także pływającą fortecą najeżoną armatami i wieloma żołnierzami na pokładzie.

Terytorium holenderskiej kompanii
Faktyczny obszar operowania VOC od Afryki po Japonię.

Generalnie VOC posiadało własne faktorie handlowe we wszystkich znaczących portach Azji i Afryki, włącznie z Japonią. W roku 1669 Kompania Wschodnioindyjska była najbogatszą kompanią prywatną świata z 150 statkami handlowymi, 40 okrętami wojennymi, liczyła 50 tys. pracowników i 10 tys. żołnierzy. Udziałowcom wypłacano rocznie 40% dywidendy z ich wkładu.

Holenderska Kompania Wschodnioindyjska
Żaglowiec VOC w 1762, koło bazy kompanii na Przylądku Dobrej Nadzieji pod górą stołową (Tafelberg)

Odkrywanie świata

Żaglowce VOC penetrujące oceany w poszukiwaniu zarobku, odkryło przypadkowo wiele nieznanych ziem i naniosło po raz pierwszy na mapy świata m.in. Australię, Tasmanię, Nową Zelandię, Wyspę Wielkanocną, Fidżi, Tonga, Nową Ziemię, Mauritius, Sri Lankę a nawet Japonię i Koreę - do tej pory lądy nieznane Europejczykom.

Stocznia VOC w Amsterdamie
Stocznia VOC w Oostenburg w 1726 r. (współcześnie dzielnica Amsterdamu).

Zmechanizowany przemysł stoczniowy

Ten sukces nie byłby możliwy gdyby nie to, że w tym okresie Holendrzy budowali niezwykle efektywne wiatraki z zastosowaniem wału kardana. Dzięki temu ręczny proces cięcia drzew na deski konieczne do budowy statków zmechanizowano wprowadzając tartaki napędzane wiatrem, które wykonywały lepiej i szybciej tą samą prace co 50 ludzi.

Stocznia VOC w Holandii
Stocznia VOC w Middelburgu. Obraz Jana Arendsa z 1778 roku.

W ciągu 200 lat istnienia Kompania VOC zbudowała 4785 żaglowców pływających do "Indii Wschodnich" czyli współcześnie Azji i Oceanii a w tym głownie Indonezji.

Kompania VOC w Indonezji
Widok z 1706 r. na główną bazę VOC poza Holandią w Batawi (współcześnie Dżakarta w Indonezji).

Pierwsza w świecie emisja akcji

W XVII wieku powstawać zaczęło więcej tego typu kompanii handlowych w Anglii, Danii i Francji i w samej Holandii, jednak żadna z nich nie mogła poszczycić się takim sukcesem w tak intratnym handlu na Dalekim Wschodzie. VOC była także pierwszą kompanią w świecie która zaczęła wydawać od roku powstania akcje, papiery wartościowe dla finansowania swojej działalności. Firma potrzebowała środków do finansowania budowy statków. W Amsterdamie w roku 1602 aż 1143 zamożnych mieszczan kupiło pierwsze akcje VOC. Uważa się, że była to pierwsza w świecie emisja papierów wartościowych dająca firmom nowatorski sposób zdobywania środków rozwoju.

W XVII wieku VOC miało wartość 78 milionów holenderskich guldenów. Korygując inflację trzech wieków korporacja miałaby w 2016 r giełdową wartość $ 7.699.709.312.630,- (7,7 biliona dolarów). Akcje VOC osiągnęły szczyt w okresie holenderskiej "Manii Tulipanów" która to postrzegana jest jako pierwsza prawdziwa bańka finansowa na świecie. W tym czasie udziały VOC zwiększyły wartość firmy dla ogromnej sumy 78 mln guldenów, co przekłada się na olbrzymią sumę 9,5 biliona dolarów w 2022 roku.

Kompania VOC w Chinach
Widok na Fort Zelandia op na wyspie Formosa z 1670 (współcześnie Tajwan). Przez długi czas (XVII w.) część Tajwanu była w rękach Holendrów.

W roku 1800 VOC zostało znacjonalizowane i przejęte przez ówczesne państwo Niderlandy zwące się w tym okresie Republiką Batawską. W Indiach Wschodnich, czyli współczesnej Indonezji kompania VOC zatrudniała ponad 4 tys. niewolników a na terenie całej kolonii Holendrzy posiadali ponad 66 tys. niewolników.

holenderscy kupcy VOC
Portrety holenderskich niezwykle bogatych kupców VOC z XVII w.

Większa niż Appel, Microsoft, Amazon i Alfabet

Według obliczeń finansistów Yahoo z roku 2016; na liście największych przedsiębiorstw wszech czasów, zdecydowanie najwyższą wartość w świecie miało holenderskie VOC.

VOC było w roku 1637 warte 78 milionów holenderskich guldenów co uwzględniając inflację z trzech wieków dawało w roku 2019 wartość 7,9 biliona dolarów  (dokładnie $ 7.699.709.312.630). Daleko za VOC, na drugim miejscu, współcześnie (2019), znajdował się Apple o wartości około 960 miliardów dolarów. Największe kompanie roku 2019 to w kolejności (wartość w mld dolarów): Appel 961, Microsoft 946, Amazon.com 916, Alfabet (Google) 863, Berkshire Hathaway516, Facebook 512, Alibaba 481, Tencent Holdings 472, JPMorgan Chase 368, Johnson & Johnson 366, Visa 352, ExxonMobil 343, ICBC 305.

Największe korporacje świata
Wartość współczesnych korporacji w porównaniu z Holenderską Zjednoczoną Kompanią Wschodnioindyjską VOC w 1638 r.

Holenderska Zjednoczona Kompania Wschodnioindyjska VOC była przez wieki największą dumą Holendrów. VOC miało ogromny wpływ na wygląd i zamożność tego kraju dzisiaj. Jednak na tej wielkiej dumie narodowej - w obliczu nowych czasów - powstają rysy. Okres VOC to okres ekspansji białego człowieka, kolonializmu i niewolnictwa. Bohaterowie z tamtych czasów okazują się być dzisiaj piratami, rabusiami i ludobójcami

[Aktualizacja z 2014, 2017]

Przeczytaj także: