Wiatraki holenderskie II

• Zobacz pierwszą część o wiatrakach w Polsce i Holandii >>>

Moc typowego holenderskiego (tradycyjnego, drewnianego) wiatraka wynosi około 25-30 kW, wyjątkowo duże nawet do 40 kW. Kłopotliwym przy budowie wiatraków był fakt, że wiatr wieje z różnych kierunków, więc wiatrak musiał być tak skonstruowanym aby dał się łatwo obracać do kierunku wiatru.

​​​​​​Poziomy ruch obrotowy przekładnie zębate zamieniają na pionowy ruch obrotowy potrzebny do napędzania, na przykład, kół młyńskich lub poprzez wał kardana do zamiany na ruch posuwisty do napędzania pił lub młotów. Potrzeba obracania całej konstrukcji według kierunku wiatru komplikowała całą konstrukcję.

Dlatego też generalnie wiatraki dzielą się na trzy grupy, w zależności gdzie znajduje się ich punkt obrotowy.

Holenderskie wiatraki dzielą się na trzy grupy:

1. Środkowo-obrotowe (middenkruiers):

• Jest wiele różnych typów wiatraków koźlaków tzw. standerdmolen  – najstarszych wiatraków w Holandii. Budynek wiatraka stoi jakby na podstawce, na której środkowym, drewnianym rdzeniu o średnicy 60-80 cm osadzony jest cały budynek wiatraka z możliwością obracania się na tym rdzeniu (standerd lub standaard). Koźlaki służyły niemal wyłącznie jako młyny zbożowe. W Holandii stoi jeszcze 47 koźlaków.
• Wiatrak bębnowy (wipmolen)  jest zaawansowaną wersją koźlaka i był pierwszym wiatrakiem polderowym. Wiatrak zbudowany jest na pionowym bębnie (który zastąpił rdzeń z koźlaka) przez który obrotowa oś wiatraka (koningsspil) sięga do gruntu. Drewniane przekładnie zębate poruszały koło wodne, przepompowujące wodę.
• Pajączek (spinnenkopmolen)  jest także wersją koźlaka; mały i prosty w budowie, używany do przepompowania wody na małych obszarach polderów. Istnieje jeszcze 25 "pajączków" w Holandii.

2. Dolno-obrotowe (onderkruiers):

• Paltrak  (paltrokmolen) - ten typ wiatraka jest już w Holandii rzadkością, istnieje zaledwie pięć, z czego najpopularniejszy stoi w skansenie wiatraków Zaanse Schans. Ten typ wiatraka obracał się w całości z całą jego maszynerią zgodnie z kierunkiem wiatru. Paltrak był wiatrakiem do ciężkich robót; służył m.in. do rżnięcia pni drzew dostarczanych wodą. Ruch obrotowy skrzydeł zamieniał wał korbowy na ruch posuwisty do poruszania pił traka.

Trzysta lat temu pracowało w Holandii setki takich przemysłowych ciężkich wiatraków. Cały obszar na północ od Amsterdamu (okolice Zaandam) były wówczas największym obszarem przemysłowym Europy gdzie pracowało tysiąc wiatraków. Jeden paltrak ciął pnie tak szybko jak 50 ludzi z piłami. Deski były potrzebne na budowę olbrzymiej floty VOC (Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej). Ostatnie resztki tej przebrzmiałej ery industrializacji znaleźć można jeszcze w skansenie Zaanse Schans. Nazwa Paltrok pochodzi od nazwy ubioru z niemieckiego regionu Pfalz (pfalz-rok) który to ubiór był widocznie popularny wśród młynarzy.

• Ciasker (tjasker)  jest fryzyjskim małym i prostym wiatraczkiem do przepompowywania wody z rowów melioracyjnych na małych obszarach polderów..

3. Górno-obrotowe (bovenkruiers):

Bovenkruier czyli wiatrak czapowy zwany w Polsce "holender"  jest może najbardziej typowym wiatrakiem holenderskim – jego górna czapa (głowica) ze skrzydłami obraca się do wiatru wraz całym wewnętrznym mechanizmem i przekładniami zębatymi. Wśród tego typu wiatraków wyróżniamy:

• Wiatraki wieżowe po holendersku zwane torenmolens o okrągłej formie wierzy (takie, średniowieczne wiatraki znaleźć można jeszcze w Hiszpanii);
• Sześcio- lub ośmiokątne drewniane wiatraki zwane grondzeilers ("żagle do ziemi" – czyli skrzydła dotykające niemal ziemi) ;
• Sześcio- lub ośmiokątne drewniane wiatraki zwane beltmolens (stoją na górce, kopcu)
• Okrągłe lub wielokątne drewniane lub kamienne wiatraki zwane stellingmolens (balustradowe) Wiatraki balustradowe opisałem szczegółowo w odrębnym artykule.

Bovenkruier czyli  wiatrak czapowy jest może najbardziej typowym wiatrakiem holenderskim i niegdyś znanym był także w Polsce o czym świadczą ich resztki na  Żuławach i okolicznych regionach - jak to też widać w tle "Bitwy pod Grunwaldem" Matejki.

Wiatraki według swojej budowy zewnętrznej a szczególnie wewnętrznej miały różne zastosowania z których najpowszechniejsze to:

• Młyny zbożowe (korenmolen) do mielenia zboża na mąkę. Milono przede wszystkim żyto, pszenicę i jęczmień (gerst) ale także: grykę (boekweit), proso (gierst), owies (haver) groch, kukurydzę, ryż, soję, pszenicę orkisz (spelt).
• Młyny olejowe (oliemolen) do mielenia, prasowania ziarna oleistego (siemię lniane, gorczyca, rzepak)
• Młyn wodny lub polderowy (poldermolen) służący do przepompowywania wody na wyższy poziom.
• Młyn tartaczny (houtzaagmolen) do piłowania drewna.
• Wiatraki ze specjalnym przeznaczeniem jak: młockarnie, kowadła (bijące np. miedzianą blachę), młyny kredowe, do mielenia gorczycy na musztardę, słodu jęczmiennego, pulpy drzewnej do produkcji papieru, tabaki, pigmentów do farb i wiele innych zastosowań gdzie powietrzny motor napędzał różne urządzenia.

• Przeczytaj pierwszy artykuł "Wiatraki holenderskie" >>>

Przeczytaj także:

• Konstrukcja i nazewnictwo holenderskiego wiatraka
• Jak wał korbowy napędzał Złoty Wiek
• Wiatraki galeriowe z Schiedam
• Skansen wiatraków w Kinderdijk
• Holenderskie wiatraki mielą wodę
• Dlaczego wiatraki kręcą się w lewo?